Introductie

Multiopname van zonsondergang

Misschien heb je ooit eens een foto gezien met een aantal beelden van de zon erop, die ondergaat boven een oceaan of een gebergte. Je zult je misschien ook afgevraagd hebben hoe zo'n foto gemaakt wordt. De techniek is vrij eenvoudig, maar je hebt wel een camera nodig die multi-opnamen kan maken (meerdere opnamen op eenzelfde stuk film). Veel camera's kunnen dit niet. Multiopnamen van de zon of maan vergen veel geduld en tijd, en je moet continu geconcentreerd blijven, maar de resultaten zijn de moeite vaak meer dan waard.

Je kunt natuurlijk ook zo'n soort foto creëren met digitale manipulatie, in de computer. Maar daar worden wenkbrauwen over opgetrokken, want het is nep. Met de computer is elk soort foto in principe wel te fabriceren. Het urenlange tenen afvriezen en knarsetanden diep in de nacht om de opkomende maan te fotograferen zal je zeker meer een gevoel van zelfwaardering en creativiteit geven dan het zitten achter een computer...

...mijns inziens.

Benodigdheden

Bij het maken van multiopnamen bedoel ik het maken van een enkele opname en vervolgens, zonder de film te transporteren, één of meerdere opnamen over dezelfde foto heen te maken.

In het algemeen kan een camera die dubbelopnamen kan maken, ook multiopnamen maken. Als je camera geen multiopnamen kan maken kun je deze techniek niet uitproberen. Ook als je je camera eventueel om de tuin kunt leiden door te transporteren met het ontgrendelmechanisme geactiveerd (zoals de oudere Olympus en Praktica cameras), beweegt de film meestal iets, dus een multiopname is er eigenlijk niet mee te maken (hooguit een dubbelopname).¹

Nikon FE camera's en dergelijke zijn uitstekend geschikt voor multiopnamen, en zijn niet erg duur als je ze tweedehands op bijvoorbeeld Ebay koopt. Iedereen is momenteel oude filmcamera's aan het verkopen omdat iedereen digitaal gaat, en daar kun je je voordeel mee doen. Ik ken overigens geen digitale camera's (betaalbaar althans) die multiopnamen kunnen doen. Je hebt ook een lens nodig, en Nikon lenzen hebben de reputatie schreeuwend duur te zijn, maar ook deze kun je tweedehands voor niet al te veel geld aanschaffen.

Als lens is een korte telelens of portretlens zoals 85mm of 105mm geschikt. Je kunt wel groothoeklenzen gebruiken, maar de zon wordt op de foto dan erg klein en bovendien moet je dan vele uren staan fotograferen. Je moet namelijk wel proberen de reeks van de zon of maan niet te laten beginnen of eindigen ergens midden in de foto, want dat is niet mooi. Je kunt ook langere telelenzen gebruiken, maar dan heb je meestal maar een paar zonnebeelden op de foto.

Het belangrijkste is het gebruik van een filter voor de zon, als je de zon mooi op de foto wilt hebben als een goed gedefinieerde witte of oranjegele schijf. Ik raad je sterk aan hiervoor een echt zonnefilter te gebruiken dat voor dit doel gemaakt is (Stichting De Koepel verkoopt ze bijvoorbeeld). Je hebt een ND5 filter nodig, die een transmissiecoëfficient van 10^-5 heeft (dus 0.001 % van het licht wordt doorgelaten). Afhankelijk van het soort filter zal de zon hierdoor oranje, wit of blauwig zijn.

Als er dikke cirruswolken voor de zon hangen kun je eventueel proberen zonder filter te fotograferen, maar beschadig je ogen niet! Ook zal de zon meestal niet mooi op de foto komen, en de bewolking samen met de zon zal er misschien niet fraai uitzien.

Bij multiopnamen van de maan heb je geen filter nodig.

Je hebt behalve het filter ook een stevig statief en een draadontspanner nodig.

De techniek

Multiopname van de opkomende maan. Omdat de maan niet vol was kon het tijdinterval tussen de opnamen korter zijn. Merk op dat de atmosferische absorptie nabij de horizon erg goed te zien is, omdat de belichtingstijd hetzelfde was voor alle opnamen.

De fotografietechniek is eenvoudig, maar je moet wel geduld hebben en nauwkeurig de opnamen timen. Alle opnamen moeten namelijk met precies dezelfde tussentijden gemaakt worden. Omdat de aarde roteert beweegt de zon (of maan) langzaam door het beeld van de camera, die op het statief staat. Wanneer de zon uit het beeld is verdwenen maak je nog een opname, dit keer zonder filter, van de voorgrond en achtergrond.

De lucht zelf wordt vrijwel niet geregistreerd op de film bij het maken van de opnamen van de zon of maan, wegens het grote verschil in intensiteit, tenzij je de techniek uitprobeert met de maan overdag. Ook de belichtingstijd voor de maan 's nachts is te kort om de hemelachtergrond ook te fotograferen; alleen een heldere ster of planeet zou eventueel op de foto zichtbaar kunnen zijn. Pas bij het maken van de achtergrondfoto wordt de achtergrond ook gefotografeerd.

Belichtingstijden

Het lastigste is om de juiste belichtingstijd voor de zon of maan te bepalen. Je moet overigens voor alle opnamen van de zon of maan dezelfde belichtingstijd gebruiken. Wijk je hiervan af, dan is dat duidelijk op de foto te zien. De zon en maan worden overigens veel zwakker naarmate ze dichter bij de horizon staan, door atmosferische absorptie en verstrooiing.

In de tabel hieronder staan indicaties van de juiste belichtingstijden, tot op ongeveer een stop nauwkeurig. Zoals gezegd kan verstrooiing en absorptie in de atmosfeer de juiste belichtingstijd doen afwijken. De tabel geeft waarden voor heldere schone lucht met de zon of maan ongeveer 10^o hoog.

ISO	f-stop
100	2.8	4	5.6	8	11	16	22
200	4	5.6	8	11	16	22	32
400	5.6	8	11	16	22	32	44

Object	Belichtingstijd
Zon (met ND4 filter)	1/1000	1/500	1/250	1/125	1/60	1/30	1/15
Zon (met ND5 filter)	1/125	1/60	1/30	1/15	1/8	1/4	1/2
Maan, sikkel	1/250	1/125	1/60	1/30	1/15	1/8	1/4
Maan, halfvol	1/500	1/250	1/125	1/60	1/30	1/15	1/8
Maan, dik	1/1000	1/500	1/250	1/125	1/60	1/30	1/15
Maan, vol	1/2000	1/1000	1/500	1/250	1/125	1/60	1/30

[Belichtingstijden voor de zon en de maan als deze ongeveer 10^o to 20^o hoog in aan de hemel staan, als de atmosfeer helder is. Merk op dat een ND4 filter ongeveer 3 stops meer licht doorlaat dan een ND5 filter.]

Vaststellen van een geschikt tijdinterval

De zon en maan bewegen ongeveer 15^o per uur in rechte klimming, richting het westen (hoewel hun rechte-klimming coordinaten zelf natuurlijk nauwelijks wijzigen in een uur - ik ga hier uit van aardrotatie). Omdat zowel de zon als de maan ongeveer 30 boogminuten in diameter zijn, bewegen zij dus ongeveer hun eigen diameter in twee minuten. Dus als je een vrij dichte keten van zonnebeelden op de foto wilt hebben moet je een tijdinterval van tweeëneenhalve minuut of drie minuten gebruiken. Om te beginnen kun je het beste drie of vier minuten als tijdinterval gebruiken.

Compositie

Bij het maken van zo'n soort artistieke foto is goede compositie essentiëel.

De hoek die de zon met de horizon maakt is ongeveer 90^o minus de breedtegraad waarop je je bevindt, als je de zon rond de equinoxes fotografeert. In Nederland maakt de zon dus ongeveer een hoek van 38^o met de horizon, in Maart en September. Je moet dit weten om vooraf goed de compositie te maken, want zodra je de opname start kun je de camera niet meer bewegen!

De hoek die de zon met de horizon maakt is kleiner als je op andere tijden in het jaar fotografeert, en ook als je de maan fotografeert, want die kan nogal in declinatie van de zon afwijken, ook tijdens de equinoxes.

Het mooiste is om de zon iets uit het midden het beeld in te laten gaan, en dan aan de andere kant van het midden de horizon te laten raken. De foto heeft zo een goede balans.

Opmerkingen

• De techniek wordt vergemakkelijkt als je camera intervalopnamen kan maken, maar ik weet niet of er camera's bestaan die zowel intervalopnamen als multiopnamen tegelijk kunnen maken.

• Bij zons- of maanondergang moet je de multiopnamen eerst maken, en vervolgens de opname van de achtergrond en voorgrond. Bij zonsopkomst of maanopkomst moet je dit omgekeerd doen, indien mogelijk. Anders moet je namelijk lang wachten tussen het maken van de achtergrondopname en de reeks multiopnamen, om de zon of maan voldoende ver uit beeld te hebben.

  Er moeten geen (scherp omlijnde) wolken in het gebied zijn waar de zon door beweegt, anders ziet het resultaat er vreemd uit.

• Bedenk dat de meeste camerazoekers slechts 90% tot 95% van het gehele beeld laten zien; je moet dus al beginnen of pas stoppen met opnamen maken wanneer de zon of maan voldoende ver uit beeld is bewogen.

• Het statief mag totaal niet bewegen, ook niet een beetje. Er is een redelijke kans dat je een opname maakt met de zon net half boven de horizon, en dan moet straks de horizon ook precies aansluiten.

• Je kunt geen multiopnamen van de maan gedurende de dag maken, omdat je het grote verschil in helderheid tussen de zon of maan met de hemelachtergrond nodig hebt. De maan overdag heeft niet voldoende contrast met de lucht.

• Bij multiopnamen van de maan zullen er sterren op de achtergrond te zien zijn. Omdat de achtergrondopname enkele minuten kan duren wegens het weinige licht, zullen de sterren streepjes worden op de foto. Dit kun je niet voorkomen, maar je kunt wel een snellere film of groter diafragma gebruiken om de stersporen te minimaliseren.

• Gebruik voor de multiopnamen redelijk kleine diafragma's zoals f/5.6 of f/8, als de hoeveelheid licht dat toelaat in combinatie met de belichtingstijd, om de zon of maan goed scherp te fotograferen (ook aan de randen van de foto). Met een groothoeklens moet ook de achtergrondopname met een dergelijk diafragma gefotografeerd worden om vignettering te voorkomen.

• Het precies timen van de opnamen is zeer belangrijk! Het verdient aanbeveling om in ieder geval de begintijd op te schrijven, want het is gemakkelijk om in de war te raken in welke minuut je een opname moet maken.

• Gebruik òf een ND4 of ND5 filter, òf helemaal geen filter. Gebruik geen licht grijsfilter zoals een 2x, 4x of 8x filter, want dan krijg je reflecties van de zon. Raak niet in de war door de verschillende filteraanduidingen. Een ND4 of ND5 filter betekent niet 4x of 5x reductie in lichtintensiteit, maar in lichtdensiteit. Sommige filters worden als ND4 verkocht, maar moeten eigenlijk aangeduid worden met ND4x - een filter dat slechts 2 stops donkerder is. Zulk soort filters zijn ongeschikt om de zon mee te fotograferen, en zelfs gevaarlijk voor je ogen. Een echt ND4 filter heeft een densiteit van 4, en dat is duizenden malen donkerder dan een lichtintensiteitsfactor van 4. Overigens geeft alleen een ND5 filter een zonnebeeld dat niet te fel is voor de ogen.

• Wees zeer voorzichtig met het fotograferen van de zon. Kijk nooit direct in de zon, ook niet voor even, maar gebruik altijd een filter dat speciaal hiervoor gemaakt is. Ook al lijkt de zon niet te fel in een bepaald filter, kan een filter dat niet voor dit doeleinde is gemaakt toch grote hoeveelheden infrarood of ultraviolet licht doorlaten.

• De ultieme multiopname van de zon is het analemma, dat lijkt op het cijfer 8, dat gevormd wordt door de zon elke zoveel dagen op precies dezelfde tijd te fotograferen. Zeer weinig mensen hebben dit voor elkaar gekregen. De camera moet een geheel jaar onbewogen opgesteld zijn. Het figuur 8 ontstaat doordat de baan van de aarde rond de zon elliptisch is, en de poolas van de aarde niet loodrecht op het baanvlak staat.

1. Het enige dat je dan nog kunt proberen is een film in de camera doen in een donkere kamer, die je recht afknipt, en die niet aan de transportrol raakt. Die zul je dan waarschijnlijk wel zelf moeten ontwikkelen, want de multiopname zal de handelingen van het fotolab waarschijnlijk niet overleven.