Introductie

De meeste amateurs en professionele fotografen die nog film gebruiken ontwikkelen deze niet zelf. Ik denk dat dit komt doordat de meesten niet weten wat er voor nodig is om zelf films te ontwikkelen. Zij nemen aan dat het gecompliceerd en zeer duur is. In tegendeel! Het is gemakkelijk en zelfs een stuk goedkoper (op den duur) om het zelf te doen! Zelf films ontwikkelen is erg gemakkelijk zodra je er gevoel voor gekregen hebt, en de techniek geleerd. Het heeft vele voordelen boven het door een fotowinkel laten ontwikkelen:

• je kunt films ontwikkelen wanneer je wilt, ook midden in de nacht, en je hebt de resultaten meteen.
• het is op den duur goedkoper
• het is meestal sneller dan ze weg te moeten brengen, als je hooguit enkele films per week fotografeert
• de films zullen volkomen vrij van krassen, vingerafdrukken en droogvlekken zijn als je ze goed behandelt (dus beter dan de meeste fotolabs)
• controle over onder- en overontwikkelen (pull/push-processing).
• jijzelf alleen bent verantwoordelijk voor je eigen films: je bent van niemand anders afhankelijk, en als je je films verknoeit heb je het tenminste zelf gedaan.

De standaard C-41 en E-6 processen zijn gemakkelijk zelf te doen. Als je het eens wilt proberen, of zelfs niet kan wachten er zelf mee te beginnen, misschien door een slechte ervaring met films laten ontwikkelen, moet je zeker verder lezen. Hieronder beschrijf ik in detail wat je nodig hebt en hoe je eenvoudig te werk kunt gaan om je films met professionele kwaliteit te ontwikkelen.

Ten tijde van dit schrijven heb ik meer dan 500 films zelf ontwikkeld, en nog nooit een film geruïneerd door ontwikkelfouten. De meeste van de films die ik ooit naar een afdrukcentrale of fotozaak bracht om te laten ontwikkelen, waren op de een of andere manier beschadigd.

Ik veronderstel dat je kleinbeeldfilm wilt ontwikkelen. Het 120- en 220-formaat is ook gemakkelijk zelf te doen, maar je moet dit soort film erg voorzichtig behandelen.

Benodigdheden

Dit heb je nodig als je zelf films wilt ontwikkelen.

Je hebt het volgende minimaal nodig om zelf films te ontwikkelen, met de handinversie-methode. Dit is een handmatige methode en de goedkoopste om mee te beginnen.

• handinversietank met filmspiralen (de film wordt op deze spiralen gewikkeld)
  
• donkere kamer (niet zozeer een echte doka! Een donkere bezemkast voldoet prima)
  
• ontwikkelkit
  
• een maatbeker van 1 liter
  
• een maatbeker van 100 milliliter
  
• vier plastic flessen van 600 ml
  
• thermometer die tot boven de 38^oC kan meten, bij voorkeur met een nauwkeurigheid van 0.1^oC
  
• vlakke gootsteen met afsluitdop, en heet en koud water
  

De maatbekers, tank, chemicaliën, flessen en thermometer zijn bij professionele fotozaken te koop, bijvoorbeeld Capi-Lux in Amsterdam of Amsterdam Sloterdijk. Er zijn andere professionele winkels in Nederland die deze dingen ook zullen verkopen, maar waar ik nooit geweest ben.

Je kunt het nog goedkoper aanpakken, en alle zaken via Ebay aanschaffen. Nu de meesten digitaal gaan fotograferen, gaan soms de meest fantastische doka-spullen voor erg lage prijzen weg. De ontwikkeltank is op Ebay verkrijgbaar voor ongeveer 10 tot 20 Euro.

De chemicaliën kosten ongeveer 15 euro voor 500 milliliter (waarmee je 6 films kunt ontwikkelen), maar je kunt ook een grotere voorraad van 5 liter kopen voor ongeveer 70 Euro. Hiermee kun je 60 films ontwikkelen, dus per film ben je slechts ruim een Euro kwijt!

De thermometer en maatbekers zijn ook op Ebay verkrijgbaar, maar zijn anders ook niet al te duur, hooguit 30 Euro bij elkaar.

Als donkere kamer voldoet een donkere kast prima, mits je er net in kunt zitten op een stoel. Soms kun je ook de badkamer of toilet gebruiken, als je eventuele ramen goed met karton en tape afplakt. Er moet totaal geen licht in de kamer schijnen, ook geen streep onder de deur. Hoewel je niet in het donker hoeft te ontwikkelen (de tank is lichtdicht), moet je wel in absoluut donker de film in de tank laden.

De gootsteen fungeert als warm-water bad, met een temperatuur van precies 38^oC (aannemend dat je het standaard C-41 of E-6 proces gebruikt). Dit water koelt continu af, dus je moet voortdurend het bad op temperatuur houden door een ketel heet water bij de hand te hebben, of heet water uit de kraan laten druppelen. Kleine of kortstondige variaties in de watertemperatuur zijn niet erg. De tank met daarin de film en de 600ml voorraadflessen met daarin de ontwikkelbaden staan in dit water, om op temperatuur te blijven.

Zodra je al deze zaken aangeschaft hebt, kost het ontwikkelen ruim een Euro per film, en voor dat geld krijg je ze bij de fotozaak niet ontwikkeld (tenminste niet met dezelfde kwaliteit). Je moet geld uitgeven voor de spullen, maar zodra je deze hebt en zelf een groot aantal films gaat ontwikkelen, haal je de kosten er zeker uit.

Deze filmtank is ideaal voor kleine hoeveelheden film en handmatig ontwikkelen; omdat de tank tot de rand gevuld moet worden met ontwikkelaar, maar deze vrij klein is, heb je relatief weinig ontwikkelaar nodig.

Het laden van de film in de tank

Meestal wordt een film in zijn geheel in het filmkokertje gespoeld bij terugspoelen van de film. Dit is zelfs aan te raden, want zo kun je een film niet per ongeluk nogmaals belichten. Je moet als je de donkere kamer in gaat de film, de tank met spiralen, een schaar en een combinatietang meenemen. Al deze spullen moet je zo neerzetten dat je ze in het donker terug kunt vinden.

In het donker moet je de filmkoker openen door het vlakke uiteinde met de tang eraf te wringen. Een flesopener werkt ook. Knijp niet de hele koker plat; door met de tang de gefelste rand te pakken en er stevig aan te draaien wrik je het uiteinde er gemakkelijk af. Vervolgens kun je voorzichtig de film eruit duwen. Deze zit op een as gewikkeld.

Vervolgens dien je het smalle einde van de film af te knippen. Dit is ongeveer 4 of 5 cm lang. Rol nu de film iets uit, ongeveer 10 cm, en steek het einde in de spiraal. Vervolgens moet je de film met je vingers op de spiraal wikkelen. Hoe je dit doet hangt van de spiraal af, maar meestal bestaat de spiraal uit twee delen die iets verdraaibaar ten opzichte van elkaar zijn. Je kunt zo door de twee delen heen en weer te draaien en met je vingers de randen van de film te pakken, de film op de spiraal wikkelen. Dit is beslist iets dat je eerst in daglicht met een testfilm moet proberen, en vervolgens met dezelfde testfilm in het donker. Wanneer je de slag te pakken hebt, is het zeer gemakkelijk.

Raak niet het oppervlak van de film aan met je vingers, lichaam, kleding, de vloer en dergelijke. Hanteer de film alleen aan de randen, om vlekken en krassen te voorkomen. De film mag ook niet knikken (vouwen), want dat resulteert in ontwikkelfouten.

Het einde van de film zit meestal in een gleuf in de as gestoken, of vast met tape. Snijd dit einde vlak bij de as af. Doe dit krap, want de laatste foto op de film zit vaak erg dicht bij het einde. Wikkel dan de rest van de film op de spiraal, en controleer dat de film netjes op de spiraal gewikkeld zit (zonder sprongen, knikken e.d.).

Vervolgens moet je de film in de tank doen, en jezelf ervan verzekeren dat alle tankonderdelen aanwezig zijn en op de juiste plaats. Als de tank licht lekt, worden je foto's verknoeid!

Je zult de film in het donker op de spiraal moeten wikkelen. Je kunt dit eerst enige keren uittesten met een testfilm, zowel in het licht als in het donker.

Chemicaliën mengen

De ontwikkelaar (of kleurontwikkelaar voor diafilm) en fixeer bestaan uit twee componenten, die met elkaar in water gemengd moeten worden. Hier heb je de maatbekers voor nodig. Meng de delen met gedestilleerd water, en volg de aanwijzingen in de handleiding die bij de ontwikkelkit zit. Als je (zeker voor het laatste bad, meestal de stabilisator) kraanwater gebruikt, krijgt de film vrijwel zeker droogvlekken.

De baden voor C-41 (negatieffilm) bestaan uit een ontwikkelaar, fixeer en stabilisator. E-6, voor diafilm, is hetzelfde, maar heeft een extra tweede (kleur)ontwikkelaar. Soms is er geen stabilisatorbad; het laatst bad is dan een spoelbad water. Lees nauwkeurig de handleiding van de ontwikkelkit. Controleer ook hoeveel ontwikkelaar je nodig hebt om de tank voldoende te vullen. Als je met de hand ontwikkelt staat de tank rechtop in de gootsteen, en dan moet er voldoende ontwikkelaar in zitten om de film geheel onder de vloeistof te hebben. In een kleine ontwikkeltank zoals de Jobo Unitank 1520 gaat 500 ml en twee kleinbeeldfilms. Met 500 ml kun je 6 films ontwikkelen, en je ontwikkelt dan in 3 "batches" met elk twee films. Je kunt de chemicaliën dus een paar keer hergebruiken. Dit staat in de handleiding beschreven.

Wanneer je de chemicaliën mengt moet je altijd hooguit één fles tegelijk geopend hebben, om verontreinigingen of verwisselingen van de doppen te voorkomen. Je moet verontreinigingen van de concentraten onderling en met andere vloeistoffen beslist voorkomen! Ook verdient het aanbeveling om de vroegere baden eerder te mengen dan de latere baden. Verontreinigingen van een later bad met een eerder bad (bijvoorbeeld fixeer met kleurontwikkelaar) zijn veel minder erg dan andersom.

Alle concentraten die je niet direct opgebruikt moeten tegen oxidatie beschermd worden, om ze later te gebruiken. (Concentraten in poedervorm kunnen niet deels aangemaakt worden; deze dienen in zijn geheel gebruikt te worden.) Het gemakkelijkste is om als antioxidant butaangas te gebruiken, dat in aansteker-navullingen verkrijgbaar is, en ook van Tetenal als een (iets duurdere) spuitbus. Butaangas is een drijfgas, en door dit gas in een fles concentraat te spuiten verdrijf je de zuurstof. Hierdoor kun je het concentraat maandenlang bewaren, mits de fles goed afgesloten is. Als je butaangas te gevaarlijk vindt (je kookt er misschien ook mee in de keuken en op de camping, in veel grotere hoeveelheden, maargoed) moet je knikkers gebruiken om een deels lege fles mee op te vullen, of een speciale opvouwbare fles gebruiken, maar dat is bijzonder onpraktisch.

Het spreekt vanzelf dat je bij deze bezigheden zeker niet moet eten en drinken, laat staan roken of anderszins open vuur gebruiken. Ook moet je de dampen niet sterk inhaleren, zeker niet de stabilisator. Dit bad bevat formaldehyde wat schadelijk is voor de gezondheid, als je de damp ervan inademt. Dit betekent niet dat zelf films ontwikkelen gevaarlijker is dan de straat oversteken, of door een rookcabine van de trein heen lopen.

Concentraten die niet met drijfgas afgespoten zijn blijven maar een paar weken houdbaar. Als de concentraten wel afgeschermd zijn en in goed afgesloten plastic of glazen flessen blijven ze vaak meer dan een jaar houdbaar.

Een eenvoudig bad met warm water en een thermometer is alles wat je nodig hebt om de tank met de ontwikkelaar op de juiste temperatuur te houden tijdens het ontwikkelen.

Het voorbereiden en op temperatuur houden van een warm bad

De temperatuur van het warmwaterbad is essentieel voor goed ontwikkelen. Het niveau van het bad moet ongeveer hetzelfde zijn als het niveau van de ontwikkelaar in de tank, later.

Na het mengen van de chemicaliën zijn deze meestal op kamertemperatuur, ofwel 20^oC. De vloeistoffen dienen ongeveer een half uur in de voorraadflessen in het waterbad te staan om op de juiste temperatuur te komen, en hierbij moet je het water ook op temperatuur houden. Wat ik meestal doe is de gootsteen vullen met water van ongeveer 42^o tot 45^o, vervolgens de verschillende baden erin zetten om op (hogere) temperatuur te komen, en dan de film in de tank te doen. De baden warmen sterk op wegens het warme water, maar dit koelt af, en als je het goed doet is na korte tijd zowel het water als de baden op 38^o (of welke temperatuur ook nodig is voor het soort ontwikkelaar).

De thermometer kun je in een hoek met wat watervast plakband in het waterbad hangen, zodat je steeds de temperatuur gemakkelijk kunt aflezen zonder de thermometer te hoeven pakken.

Het waterbad raakt verontreinigd met de verschillende baden naarmate je het ontwikkelproces doorloopt. Er lekt namelijk altijd wel wat ontwikkelaar of fixeer uit de tank in het waterbad. Je moet dus tussen de baden door de tank en fles voor het volgende bad goed uit- en afspoelen,

Als je uit de kraan langzaam heet water in het waterbad laat druppelen, kun je het voor elkaar krijgen dat het water precies op temperatuur blijft. Roer wel met je handen het waterbad steeds goed door, zodat er geen temperatuurverschillen ontstaan.

Voorbereiden van het ontwikkelen

Het ontwikkelproces begin je door de tank eerst een minuut of 5 in het water te zetten (je zult een gewicht erop moeten zetten om te voorkomen dat de tank wil gaan drijven en omvallen). Dit doe je om de tank en de film van te voren ongeveer op dezelfde temperatuur als de baden te krijgen. Anders koelt het eerste (meest kritische) bad sterk af als je het in de tank giet.

Terwijl de tank in het water opwarmt moet je nagaan dat alle baden op de juiste temperatuur zijn, goed duidelijk genummerd of anderszins gelabeld en op volgorde staan. Als je de chemicaliën in de verkeerde volgorde gebruikt, is de film geheel verknoeid. Vervolgens maak je een lijst met ontwikkeltijden. Een digitale klok of horloge is zeer aan te raden, zodat je snel de tijden kunt zien. Je moet alle timing en het nadenken zoveel mogelijk van te voren doen en niet tijdens het daadwerkelijke ontwikkelen, want dan kun je niet stoppen. Een voorbeeldlijst van tijden is (voor E-6 diafilm) bijvoorbeeld:

10:23:30 eerste ontwikkelaar in
10:30:00 3 minuten spoelen
10:33:00 kleurontwikkelaar in
10:39:00 3 minuten spoelen
10:42:00 bleekfixeer in
10:48:00 3 minuten spoelen
10:51:00 stabilisator in
10:52:00 stabilisator uit

Je kort dit bijvoorbeeld af tot 2330 1 in / 3000 s3 / 3300 2 in / 3900 s3 / etc. waarbij je de verschillende voorraadflessen dezelfde nummering geeft. s3 betekent dan 3 minuten spoelen. Wat je ook bedenkt, maak het jezelf gemakkelijk!

Het spoelen met water doe je tussen elke twee ontwikkelbaden, om de film goed schoon te krijgen en verontreinigingen terug te dringen. Het spoelen doe je gewoon met kraanwater, dat je zo dicht mogelijk tot 38^o (dezelfde temperatuur als de baden) brengt. Spoel beslist niet met koud of te heet water; de film kan dan kleine barstjes gaan vertonen.

Het wordt een stuk gemakkelijker als je een echte timer hebt die voor dit doel gemaakt is, maar dat kost geld, en het is niet moeilijk om zelf de tijd bij te houden. Het is wel belangrijk om een lijst met absolute tijdwaarden te hebben en hier niet van af te wijken. Ook moet je alle flessen duidelijk nummeren.

Ontwikkelen

Na het maken van de tijd-lijst is de tank inmiddels wel op temperatuur gekomen, en wacht je de eerste tijd af, waarop je de ontwikkelaar in de tank moet gieten. Haal de tank uit het water, haal de afsluitkap (beslist niet het deksel zelf!) eraf, en giet snel (zonder morsen) de vloeistof in de tank. Vervolgens de dop erop doen, en dan de tank een paar maal omkeren en flink op het aanrecht stoten. Sla de tank met de vlakke onderkant op het aanrecht, zodat alle luchtbellen van de film losgeslagen worden. Dan weer een paar maal langzaam omkeren en weer slaan. Sla niet zo hard dat de tank barst; een flinke tik is voldoende. De tank vlak op het aanrecht slaan om luchtbellen te voorkomen is iets dat je steeds moet doen als je de tank geagiteerd (omgekeerd en teruggekeerd) hebt. Na een seconde of 20 continu agiteren zet je de tank terug in het warmwaterbad.

Iedere 15 tot 20 seconden moet je de tank even omkeren zodat de ontwikkelaar homogeen blijft. Sommige delen van de foto's zijn namelijk lichter dan andere delen, de ontwikkelaar raakt daar eerder uitgeput, en zonder omkeren van de tank krijg je lelijke strepen en vlekken.

Je moet nu volledig geconcentreerd zijn op het ontwikkelen. Als de telefoon gaat of de postbode voor de deur staat, dan is dat jammer voor de persoon in kwestie. Je moet beslist niet weglopen, ook als je denkt dat het maar even is. Het is namelijk zeer gemakkelijk om even voor een minuut te vergeten te agiteren, en dat geeft ontwikkelfouten!

Ondertussen moet je de temperatuur van het water blijven controleren en zonodig bijstellen. Na enige tijd weet je goed hoeveel koud of warm water je bij het waterbad moet voegen om de temperatuur met een bepaalde hoeveelheid aan te passen.

Een minuut voor het einde van het eerste ontwikkelbad moet je de kraan openzetten en het water zo regelen dat de temperatuur gelijk is aan het waterbad. Houd de maatbeker van 1 liter gereed. Ondertussen moet je natuurlijk de tank elke 15 seconden blijven agiteren. 15 tot 10 seconden voor tijd moet je de ontwikkelaar uit de tank in de maatbeker gooien (wees er zeker van dat de maatbeker geheel schoon is!). Het uitschenken kost namelijk ongeveer 15 seconden, zodat je precies wanneer het tijd is kunt beginnen met het spoelwater uit de kraan in de tank te gieten.

Het spoelen bestaat uit een aantal malen de tank met water vullen, een paar keer omkeren en draaien, en dan het water weer uitgieten. Na een keer of vijf spoelen zijn de meeste ontwikkelaarresten uit de tank gespoeld.

Ondertussen is natuurlijk het warmwaterbad afgekoeld, dus dit dien je weer op temperatuur te brengen. Als je nu begint te stressen, maar nog niet wanhoopt, dan gaat alles nog steeds voorspoedig. Na een paar keer weet je precies wat je wanneer moet doen en wordt het hele proces min of meer automatisch.

De voorraadflessen met de baden die je gebruikt heb kun je beter tijdelijk uit het water halen en wegzetten, zodat je niet in de war raakt.

Na het spoelen moet het volgende bad in de tank, en herhaal je de handelingen die je met het eerste bad ook deed (inclusief het verwijderen van luchtbellen door de tank even op het aanrecht te stoten). Ondertussen heb je tijd om het vorige bad uit de maatbeker terug in de voorraadfles te gieten voor hergebruik bij de volgende batch, en de maatbeker af te spoelen. Blijf wel steeds elke 15 seconden de tank agiteren, en hou de temperatuur van het waterbad ook in de gaten.

Na het laatste bad, het bleekfixeer, kun je de hele bovenkant van de tank halen om beter te kunnen spoelen. Dit spoelen moet je niet te kort doen, om geen fixeerresten op de film achter te laten. Na het spoelbad moet je voor een minuut de stabilisator erin gooien, en hierna de film niet meer in contact met andere vloeistoffen brengen om droogvlekken te voorkomen.

Drogen van de film

Behalve het maken van foto's van bijzondere of zeer fraaie weersverschijnselen, is het zelf uit de spiralen halen van de film en voor het eerst alle opnamen zien, één van de meest belonende momenten van je hele hobby. Zeker als je je hierbij realiseert dat je alles van begin tot einde zelf hebt gedaan, met (hopelijk) zeer goede resultaten, krijg je een soort gevoel van trots en blijdschap dat moeilijk te omschrijven valt. Het is veel sterker dan de film bij de fotozaak ophalen.

Je kunt de film op dit moment echter niet al te uitgebreid bekijken, want de film is drijfnat van de stabilisator, en moet eerst drogen. Dit drogen kun je het beste doen aan een waslijn. Hang de film met één wasknijper op, en hang een andere wasknijper onderaan als gewicht, zodat de film recht droogt. Wees voorzichtig dat je de wasknijpers niet op een opname knijpt, want ze laten sporen op de film na (krassen en deuken). Het einde knip je er straks toch af, dus die sporen maken niet uit als ze niet op een opname zitten.

Er zijn ook professionele filmhaken (met professionele prijzen) te koop, maar als je die niet al hebt kun je het beste gewoon wasknijpers gebruiken. Hang de film op in een plaats waar niemand komt voor een paar uur, en waar het totaal niet stoffig is.

Strijk in geen geval de film af met een filmstrijker. Als je de stabilisator (of als je dit niet gebruikt, het laatste spoelbad) met gedestilleerd water aanmaakte, zal de film volkomen schoon opdrogen, zonder droogvlekken. Filmstrijkers laten vrijwel altijd lange krassen achter op de film.

Na het drogen moet je zeer voorzichtig de film losmaken, en onmiddellijk in stroken knippen en opbergen in een speciaal daarvoor bestemde sheet voor filmstroken. Je moet de film zo min mogelijk in contact brengen met andere voorwerpen. Na het drogen is de film meestal iets gebogen, dus op een schoon vel papier kun je de stroken zo wel neerleggen dat alleen de randen van de film het papier raken, maar je moet voorzichtig zijn. Het is zeer gemakkelijk om film te krassen.

Enkele algemene tips

Sommige tips hieronder klinken misschien wat kinderachtig, maar dat zijn ze beslist niet. Veel van deze zaken hebben mij meer dan eens geholpen in het afwenden van catastrofe. Daarom denk ik dat ze op een gegeven moment jou ook van pas zullen komen!

• Wees zo min mogelijk afhankelijk van het lichtnet. Hoewel we in Nederland niet vaak een storing op het net hebben, is het nuttig om een zaklamp of zelfs een kaars met lucifers bij de hand te hebben. Ook moet de klok op batterijen werken, en niet het lichtnet. Je kunt ook een storing krijgen op het lichtnet als iemand anders in het huis iets fout doet en de stop of aardlekschakelaar doorslaat.

• Was en droog je handen voordat je de film aanraakt om in de tank te doen.

• Niet eten en drinken bij het ontwikkelen. De chemicaliën zijn niet goed voor de gezondheid, zeker niet de stabilisator.

• In Nederland hebben we een goed systeem van het verwerken van gevaarlijke stoffen. Je moet de ontwikkelbaden na gebruik dus niet door de gootsteen spoelen, maar in flessen in de paarse chemobox doen, met labels.

• Alle maatbekers en dergelijke moeten steeds schoon blijven. Dit geldt in het bijzonder voor de tank en de spiralen na elke ontwikkelbatch. Het is gemakkelijk om per ongeluk de eerste ontwikkelaar te verontreinigen met sporen van de stabilisator van de vorige batch, en dat geeft ontwikkelfouten. Verwissel ook nooit doppen van verschillende flessen met elkaar.

• De spiralen moeten goed droog zijn wanneer je de film erop spoelt, anders is dit lastig of zelfs onmogelijk. De film raakt dan snel beschadigd.

• In het algemeen geldt bij films ontwikkelen dat je iedere actie routine moet maken, en elke routine zo veel mogelijk foutbestendig. Dit voorkomt dat je acties onderneemt die geen onderdeel van routine zijn, en dus schadelijk voor jezelf of voor je film. Je moet de routines stelselmatig blijven volgen, maar wordt ook niet al te automatisch! Je moet wel blijven nadenken.

• De tank moet goed horizontaal in de gootsteen staan. Als de tank iets scheef staat zou de film misschien niet geheel onder de vloeistof kunnen zijn, en dat geeft een ontwikkelfout.

• Wees voorzichtig met chemicaliën zodat je ze niet knoeit. Zeker het fixeer kan lelijke vlekken geven op je kleding, het aanrecht of de vloer, en deze vlekken zijn niet te verwijderen. Gebruik oude kleding en spoel vlekken onmiddellijk met warm water weg.

• Als je chemicaliën hergebruikt voor volgende batches, moet je er rekening mee houden dat je van elk bad steeds iets kwijtraakt, met name het eerste bad. Je kunt wat gedestilleerd water toevoegen. Als dit water niet de juiste temperatuur heeft, moet het bad voor gebruik eerst weer op temperatuur komen.

• Het spoelwater moet een temperatuur hebben die hetzelfde is als de baden en het waterbad, om kleine barsten in het filmsubstraat te voorkomen.

• Als je het ontwikkelproces wegens een of andere urgente reden moet onderbreken, moet je onmiddellijk het bad uit de tank in de maatbeker gieten, en dan de film goed met water spoelen. De film moet nat blijven, dus je moet blijven spoelen. Je moet dan zo snel mogelijk hierna het ontwikkelproces hervatten. Onderbreek het proces alleen in uiterste noodzaak, want het is meestal niet zo goed voor de film. Voorkom in ieder geval dat een film te kort of te lang in een bepaald ontwikkelbad is geweest.

• De snelste methode om zelf films te leren ontwikkelen is om een persoon te kennen die het proces voor kan doen, en van wie je het zelf kunt leren. Als je zo'n persoon niet kent, moet je het leren door eerst een onbelangrijke testfilm zelf te ontwikkelen. Dit kost weinig geld, en kan je een hoop teleurstelling besparen.

• Je moet goed uitgerust zijn en geen zorgen aan je hoofd hebben als je film ontwikkelt! Bij alles wat je doet moet je even nadenken of je het juist doet, bijvoorbeeld nadenken en controleren voordat je een bepaald bad in de tank giet. Films ontwikkelen is gemakkelijk, maar niet geschikt voor diegenen die naïef of slordig zijn, of te snel dingen als vanzelfsprekend aannemen.